του Απόστολου Βανταράκη, Αναπλ. Καθηγητή Υγιεινής
Τα αντιβιοτικά κυκλοφορούν στην παγκόσμια αγορά φαρμάκων μόλις τον τελευταίο αιώνα. Σε αυτή τη χρονική περίοδο, τα βακτήρια κατόρθωσαν να προσαρμοστούν με αποτέλεσμα να αποκτήσουν ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά.
Η αντοχή των σημαντικότερων παθογόνων βακτηρίων που προκαλούν λοιμώξεις τόσο στην κοινότητα όσο και σε ασθενείς που νοσηλεύονται στο νοσοκομείο αυξάνεται συνεχώς, αδρανοποιώντας τα πολυτιμότερα φάρμακα που διαθέτουμε για την αντιμετώπισή τους. Μια σειρά λοιμώξεων, όπως η πνευμονία, η φυματίωση, και η βλεννόρροια, γίνονται όλο και πιο δύσκολο να θεραπευτούν, καθώς τα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται είναι λιγότερο αποτελεσματικά.
Τα περισσότερα αντιβιοτικά, σε κυτταρικό επίπεδο, δρουν με έναν ή και περισσότερους από τους ακόλουθους μηχανισμούς:
-αναστολή της σύνθεσης του κυτταρικού τοιχώματος
-αλλαγή στη διαπερατότητα της κυτταροπλαστικής μεμβράνης
-αναστολή της πρωτεϊνοσύνθεσης
-αναστολή της σύνθεσης των νουκλεικών οξέων
Οι κυριότερες ομάδες αντιβιοτικών είναι:
β–λακτάμες, Τετρακυκλίνες, Μακρολίδες, Αμινογλυκοσίδες, Κινολόνες, Γλυκοπεπτίδια, Λινκοζαμίδες, Σουλφοναμίδες
Σε χώρες όπου τα αντιβιοτικά μπορούν να αγοραστούν χωρίς συνταγή, ή σε χώρες χωρίς τυποποιημένες κατευθυντήριες θεραπευτικές οδηγίες, τα αντιβιοτικά υπερκαταναλώνονται από το κοινό.
Η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά επιταχύνεται από τη κακή χρήση και κατάχρηση των αντιβιοτικών, καθώς και από την μειωμένη πρόληψη και έλεγχο των λοιμώξεων.
Παθογόνοι μικροοργανισμοί με ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά εμφανίζονται επίσης στην κτηνιατρική και στην εκτροφή ζώων και η κατάσταση είναι παρόμοια με εκείνη στην περίπτωση των ανθρώπων.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μεγάλες ποσότητες αντιβιοτικών χορηγούνται ετησίως όχι μόνο για την θεραπεία ανθρώπων και ζώων για ασθένειες και μολύνσεις, αλλά και ως τακτικά συμπληρώματα διατροφής για την πρόληψη λοιμώξεων.
Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται επίσης συχνά σε υπο- θεραπευτικά επίπεδα στην κτηνοτροφία, για την πρόληψη ασθενειών και την αύξηση της παραγωγής.
Η εντατική κτηνοτροφία, αύξησε την παραγωγή κρέατος, αλλά δημιούργησε προβλήματα σχετικά με την σκληρή συμπεριφορά κατά των ζώων, βλάβες στην ανθρώπινη υγεία από την κατάχρηση αντιβιοτικών, αυξητικών ορμονών και άλλων χημικών ουσιών από τη βιομηχανία παραγωγής προϊόντων κρέατος. Σε πολλές χώρες τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται είτε σε κανονικές (θεραπευτικές) δόσεις για την ίαση άρρωστων ζώων είτε σε χαμηλές δόσεις για την πάχυνση των κρεατοπαραγωγών ζώων και την αποφυγή των ασθενειών τους.
Μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα ανθεκτικά βακτήρια εκτιμάται ότι προκαλούν 25.000 θανάτους και κοστίζουν περισσότερο από 1,5 δισ. δολάρια κάθε χρόνο σε δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης και απώλειας παραγωγικότητας.
Η Ελλάδα κατατάσσεται μεταξύ των χωρών με τη μεγαλύτερη κατά κεφαλή κατανάλωση αντιβιοτικών και τα υψηλότερα ποσοστά ανθεκτικών μικροβίων παγκοσμίως.
Η συνεχής αύξηση της μικροβιακής αντοχής οφείλεται στην κατάχρηση των αντιμικροβιακών παραγόντων, ειδικότερα αυτών του ευρέος φάσματος. Αποτέλεσμα της αυξανόμενης αντοχής είναι η έξαρση των νοσοκομειακών λοιμώξεων από πολυανθεκτικούς μικροοργανισμούς, με αποτέλεσμα την αύξηση της νοσηρότητας, της διάρκειας νοσηλείας των ασθενών, της θνησιμότητας των νοσηλευμένων ασθενών και τελικά την οικονομική επιβάρυνση των Συστημάτων Υγείας.
*Σύμφωνα με καταγραφές από το ESAC (European Surveillance of Antimicrobial Consumption), η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα της Ευρώπης με συνολική – και ειδικότερα εξωνοσοκομειακή – κατανάλωση αντιβιοτικών, με σταδιακή αύξηση από το 1997 (25.06 DID) έως το 2005 (34.73 DID) (DID: Καθορισμένη Ημερήσια Δόση ανά 1000 κατοίκους ανά ημέρα).
*Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία, η συνολική εξωνοσοκομειακή κατανάλωση αντιμικροβιακών για το έτος 2008 ανήλθε στα επίπεδα του 45 DDD (DDD: Καθορισμένη Ημερήσια Δόση) στη χώρα μας, επίπεδα σχεδόν διπλάσια συγκριτικά με το μέσο όρο που καταγράφηκε στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες.
Συνολικά στην Ευρώπη, από το 2009 έως το 2013, η κατανάλωση των αντιβιοτικών στην κοινότητα εμφανίζει στατιστικά σημαντική αύξηση. Τα κυρίως συνταγογραφούμενα αντιβιοτικά είναι οι μακρολίδες (29% της συνολικής κατανάλωσης), οι κεφαλοσπορίνες (22%) και οι πενικιλίνες (25%) κυρίως με τη μορφή της αμοξυκιλλίνης και αμοξυκιλλίνης-κλαβουλανικού.
*Σύμφωνα με έρευνες στην Ελλάδα, 7 στους 10 Έλληνες έχουν λάβει το τελευταίο εξάμηνο αντιβιοτικά, 5 στους 10 γονείς έχουν στο σπίτι τους εφεδρικά αντιβιοτικά ενώ οι Ελληνίδες σε ποσοστό 20-40% χορηγούν αντιβιοτικά στο παιδί τους χωρίς συμβουλή του γιατρού για απλά συμπτώματα.
Το 2008 διακινήθηκαν από τα φαρμακεία, τις φαρμακαποθήκες και τα νοσοκομεία της χώρας 40,3 εκατομμύρια κουτιά αντιβιοτικών φαρμάκων, ενώ σε ορισμένες κατηγορίες αντιβιοτικών όπως οι κεφαλοσπορίνες η κατανάλωση είναι 100 φορές υψηλότερη σε σχέση με τις χώρες της βόρειας Ευρώπης.
Εκτιμάται ότι από τους 2.036.052 εξελθώντες ασθενείς στα Ελληνικά νοσοκομεία οι 203.605 έχουν προσβληθεί από κάποιου είδους ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις και έχουν παρατείνει (στο διπλάσιο) τον χρόνο της νοσοκομειακής περίθαλψης (στοιχεία ΕΣΥΕ 2004).
Στην περίπτωση αυτή το κόστος περίθαλψης ανεβαίνει στα 1200 ευρώ ημερησίως ενώ το επιπλέον κόστος νοσηλείας ασθενών που προσβάλλονται από ενδονοσοκομιακές λοιμώξεις κυμαίνεται μεταξύ των 977.304.906 ευρώ και 1.222.631.200 ευρώ ετησίως.
Επισημαίνεται πως στην Ελλάδα επιτροπές διαχείρισης νοσοκομειακών λοιμώξεων σε πλήρη σύνθεση λειτουργούν σε λίγα μόνο νοσοκομεία, ενώ στα πλείστα δεν έχουν καν συσταθεί.
Το ΚΕΕΛΠΝΟ έχει αρχίσει από το 2010 πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής (σχέδιο “Προκρούστης”), που περιλαμβάνει αρχικά μια φάση καταγραφής της επίπτωσης των λοιμώξεων στα νοσοκομεία που οφείλονται σε πολυανθεκτικά gram (-) βακτηρίδια και σε δεύτερη φάση στην ανάπτυξη δράσεων για την πρόληψη και περιστολή τους αντιμικροβιακών ουσιών.
Η αντιμετώπιση της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά αποτελεί υψηλή προτεραιότητα για τον ΠΟΥ. Στην κατεύθυνση αυτή εγκρίθηκε στην Παγκόσμια Συνέλευση Υγείας τον Μάιο του 2015, ένα συνολικό σχέδιο δράσης για τη μικροβιακή αντοχή, συμπεριλαμβανομένης της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά.
Το παγκόσμιο σχέδιο δράσης έχει 5 στρατηγικούς στόχους:
-Βελτίωση της ευαισθητοποίησης και της κατανόησης της μικροβιακής αντοχής
-Ενίσχυση της εποπτείας και έρευνας
-Μείωση της επίπτωσης της λοίμωξης
-Βελτίωση της χρήσης των αντιβιοτικών
-Διασφάλιση βιώσιμων επενδύσεων στην καταπολέμηση της μικροβιακής αντοχής.
-Προληπτικά μέτρα μπορούν να ληφθούν σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας για τη μείωση των επιπτώσεων και τον περιορισμό της εξάπλωσης της ανθεκτικότητας.
Οι πολίτες μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη της μικροβιακής αντοχής:
-πλένοντας τα χέρια τακτικά, τηρώντας τους κανόνες υγιεινής στα τρόφιμα
-περιορίζοντας τη στενή επαφή με άρρωστα άτομα
-με τη χρήση αντιβιοτικών μόνο μετά από συνταγογράφηση
-με την πλήρη κατανάλωση της συνταγής που συνέστησε ο γιατρός
Οι επαγγελματίες υγείας και φαρμακοποιοί μπορούν να βοηθήσουν:
-Στην πρόληψη των μολύνσεων διασφαλίζοντας ότι τα χέρια, τα ιατρικά εργαλεία και το περιβάλλον είναι καθαρά,
-Τηρώντας τους χρόνους των εμβολιασμών των ασθενών
-Όταν υπάρχει υποψία βακτηριακής μόλυνσης, να πραγματοποιούν καλλιέργειες βακτηρίων και εξετάσεις για την επιβεβαίωση της λοίμωξης
-Να συνταγογραφούν και να χορηγούν αντιβιοτικά μόνο όταν είναι πραγματικά αναγκαία
-Η συνταγογράφηση και χορήγηση του αντιβιοτικού να γίνεται στη σωστή δόση και διάρκεια.
Η σοβαρότητα του φαινόμενου της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά με όλες τις κοινωνικές αλλά και με τις μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις, δεν μας αφήνει περιθώριο παρά να εφαρμόσουμε το ταχύτερο τις δέουσες στρατηγικές αντιμετώπισης του προβλήματος.
