Σκεφτείτε ένα κοριτσάκι, περίπου 4-5 μηνών, να κοιτάζει με χαρά τη μητέρα της. Καθώς η μητέρα της μιλάει, της χαμόγελα, και τη γαργαλάει, το βρέφος απαντά με ένα τεράστιο χαμόγελο.
Παρατηρήστε την συμμετοχή του μωρού και του ενήλικα σε αυτή την όμορφη ανταλλαγή.
Της Μαρί Τζανικιάν, Ph.D. παιδοψυχολόγου
Το βρέφος φέρνει τις εγγενής και αναδυόμενες φυσικές και γνωστικές του δεξιότητες, όπως το χαμόγελο και μια γενική ικανότητα να προσελκύει. Η ενήλικας συμβάλλει με τις δικές της ενστικτώδεις αντιδράσεις προς τα μωρά γενικά, καθώς και με τις συγκεκριμένες γνώσεις της για το τι θα αρέσει στο συγκεκριμένο βρέφος. Ακριβώς όπως οι παρτενέρ ενός χορού πρέπει να μάθουν τις κινήσεις του άλλου, προκειμένου να χορέψουν ομαλά, έτσι τα βρέφη και οι ενήλικες που τα φροντίζουν, προσαρμόζονται ο ένας στο στυλ και τον ρυθμό του άλλου.
Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μωρών και των γονιών τους είναι απολύτως σημαντικές στη διαδικασία της ανάπτυξης. Η ικανότητα του μωρού να προσελκύσει, κάνει τους γονείς να παρέχουν φροντίδα, χωρίς την οποία το μωρό δεν θα μπορούσε να επιβιώσει. Η ανταπόκριση των γονέων είναι ιδιαίτερης σημασίας για το δέσιμο του βρέφους στο γονέα, το οποίο δημιουργεί μια ασφαλή βάση από την οποία το βρέφος στη συνέχεια διερευνά τον κόσμο του. Όταν λέμε δέσιμο εννοούμε ένα αμοιβαίο, συναισθηματικό δεσμό ανάμεσα σε ένα βρέφος και το άτομο που το φροντίζει. Σχεδόν κάθε δραστηριότητα από την πλευρά ενός μωρού που οδηγεί σε μια ανταπόκριση από έναν ενήλικα μπορεί να είναι μια συμπεριφορά με στόχο το δέσιμο, όπως πχ. το πιπίλισμα, το κλάμα, το χαμόγελο.
Σχέση γονέα-παιδιού
Επειδή δεν μπορούν ακόμη να μιλήσουν ή να μετακινούνται πολύ, τα βρέφη συνάπτουν κοινωνικές σχέσεις ως επί το πλείστον μέσω της έκφρασης των συναισθημάτων τους– κλαίγοντας, χαμογελώντας, κοιτάζοντας έκπληκτα, δυστυχισμένα, ή ευχαριστημένα. Οι γονείς χρησιμοποιούν αυτές τις συναισθηματικές εκφράσεις ως ενδείξεις για να προσαρμόσουν τη δική τους συμπεριφορά με του μωρού.
Ήδη από τον πρώτο χρόνο της ζωής, η έκφραση του συναισθήματος είναι μια αμοιβαία διαδικασία. Τα βρέφη δεν ανταποκρίνονται μόνο στη συναισθηματική έκφραση των ενηλίκων, φαίνεται να προσαρμόζουν τις εκφράσεις τους για να ταιριάζουν με αυτές του ενήλικα. Πάνω σε αυτές τις αμοιβαίες συναισθηματικές ανταλλαγές χτίζεται η σχέση του γονιού με το βρέφος του. Αυτή η διαδικασία έχει περιγραφεί εκτενέστερα στις εργασίες του Βρετανού ψυχίατρου και ψυχολόγου John Bowlby. Ο Bowlby αναφέρει, «οι άνθρωποι έχουν έμφυτο συμπεριφοριστικό σύστημα για [το δέσιμο]» (Holmes, 1993).
Το δέσιμο δεν συμβάλλει μόνο στην επιβίωση του μωρού, αλλά μέσω της σχέσης αυτής, στην καλλιέργεια του αισθήματος προστασίας, ηρεμίας και ευτυχίας. Τα παραπάνω είναι πολύ σημαντικά για την ψυχολογία του μωρού και για τις κοινωνικές του εμπειρίες. Η πρώτη σχέση, ή ο πρώτος δεσμός που αναπτύσσεται κατά τη βρεφική ηλικία μπορεί να επηρεάσει τις μετέπειτα σχέσεις του ατόμου και την κοινωνική του ανάπτυξη.
Το δέσιμο του γονιού με το παιδί
Αυτό που έχει σημασία στη διαμόρφωση του δεσμού είναι η ευκαιρία για τον γονιό και το βρέφος να αναπτύξουν έναν συντονισμένο χορό αλληλεπίδρασης. Για παράδειγμα, το μωρό επικοινωνεί τις ανάγκες του με το να κλαίει, ή να χαμογελά, να κοιτάζει τους γονείς του, όταν τον κοιτάζουν. Οι γονείς απο την άλλη, παίρνουν αγκαλιά το μωρό όταν κλαίει, περιμένουν και ανταποκρίνονται στις ανάγκες του, χαμογελούν όταν χαμογελάει, το κοιτούν στα μάτια όταν το βλέμμα του τους αναζητά. Μερικοί ερευνητές έχουν περιγράψει αυτή τη διαδικασία ως ανάπτυξη του συγχρονισμού.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά με αυτή τη διαδικασία είναι ότι όλοι φαίνεται να γνωρίζουν πώς να συμμετέχουν σε αυτό το συγκεκριμένο χορό, και το κάνουν με πολύ παρόμοιο τρόπο. Με την παρουσία ενός βρέφους, οι περισσότεροι ενήλικες θα εμφανίσουν αυτόματα κάποιες διαδραστικές συμπεριφορές- θα χαμογελάσουν, θα ανασηκώσουν τα φρύδια τους, θα έχουν ορθάνοιχτα μάτια. Ωστόσο, ενώ αντιδρούν με παρόμοια συμπεριφορά σε πολλά βρέφη, δεν σημαίνει οτι σχηματίζουν δεσμό με κάθε μωρό που συναντούν. Για έναν ενήλικα, το κρίσιμο συστατικό για τη δημιουργία ενός συναισθηματικού δεσμού φαίνεται να είναι η ευκαιρία να αναπτύξει ουσιαστικό συγχρονισμό –να εξασκήσει τον χορό μέχρι οι παρτενέρ να ακολουθούν ο ένας το βήμα του άλλου ομαλά και ευχάριστα! Αυτό φυσικά απαιτεί χρόνο και πολλές πρόβες!
Το δέσιμο του παιδιού με τους γονείς
Όπως το δέσιμο του γονέα στο παιδί, έτσι και το δέσιμο του μωρού εξελίσεται σταδιακά. Σύμφωνα με την ψυχολόγο Mary Ainsworth, υπάρχουν 3 φάσεις στην ανάπτυξη του συναισθηματικου δεσμού του βρέφους.
- Φάση 1: Μη επικεντρωμένος προσανατολισμός (Non focused orienting). Σε αυτό το στάδιο υπάρχουν λίγα στοιχεία που δείχνουν ότι το μωρό έχει δεθεί με τους γονείς του. Οι συμπεριφορές του (κλάμα, οπτική επαφή, αγκαλιά) δεν κατευθυνονται προς κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο.
- Φάση 2: Εστίαση σε μια ή περισσότερες φιγούρες (Focus on one or more figures) Στην ηλικία των 2-3 μηνών, το μωρό αρχίζει να στοχεύει συμπεριφορές που εκδηλώνουν συναισθηματικό δέσιμο σε συγκεκριμένους ανθρώπους που το φροντίζουν τακτικά. Το βρέφος δεν έχει ακόμη διαμορφώσει ένα πλήρες δέσιμο και κανένα άτομο δεν έχει ακόμη καταστεί ως «ασφαλής βάση».
- Φάση 3: Βάση ασφαλής συμπεριφοράς (Secure base behavior). Μόνο στην ηλικία των 6 μηνών περίπου, το μωρό δένεται πραγματικά. Για πρώτη φορά σε περίπου αυτή την ηλικία, το βρέφος χρησιμοποιεί το πιο σημαντικό πρόσωπο ως «ασφαλής βάση», από την οποία μπορεί να εξερευνήσει τον κόσμο γύρω του. Σε ηλικία περίπου 6 με 8 μηνών τα βρέφη συνήθως νοιώθουν φόβο για τους ξένους και άγχους αποχωρισμού από τους γονείς τους (τα συναισθήματα αυτά μειώνονται στα περισσότερα παιδιά, συνήθως από τα μέσα του 2ου έτους.)
Ποιότητα του δεσμού
Ως τώρα έχουμε περιγράψει την φυσιολογική ανάπτυξη για το δέσιμο ενός μωρού σε έναν γονέα / άτομο που το φροντίζει. Εξίσου σημαντική είναι η ποιότητα του δεσμού. Για παράδειγμα, πηγαίνετε σε έναν παιδικό σταθμό και παρακολουθήστε τον τρόπο που τα μωρά ή τα μικρά παιδιά χαιρετούν τους γονείς τους στο τέλος της ημέρας. Μερικά είναι ήρεμα, τρέχουν να αγκαλιάσουν τους γονείς, δείχνοντας τους ένα νέο παιχνίδι, χαμογελούν και δεν δείχνουν καμία αναστάτωση. Άλλα μπορεί να τρέξουν στο γονέα, να κλάψουν και να προσκολληθούν πάνω του. Άλλα μπορεί να δείχνουν μικρό ενδιαφέρον, ίσως και να στραφούν μακριά από τη μαμά και τον μπαμπά.
Αυτά τα μωρά μπορεί να έχουν δημιουργήσει ένα δέσιμο με στους γονείς τους, αλλά η ποιότητα αυτής της σύνδεσης διαφέρει σημαντικά. Σύμφωνα με την ορολογία του Bowlby αυτά τα παιδιά έχουν διαφορετικά εσωτερικά μοντέλα για τη σχέση τους με τους γονείς τους. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά διαφέρουν ως προς την εμπιστοσύνη τους (ή την έλλειψή της) ότι ο γονιός θα είναι διαθέσιμος ή αξιόπιστος. Αυτό το εσωτερικό μοντέλο αρχίζει να σχηματίζεται στα τέλη του 1ου έτους και γίνεται ολοένα και πιο σταθερό γύρω στα 4 με 5 έτη.
Ασφαλές και ανασφαλές δέσιμο
Η πρώτη σχέση ή ο πρώτος δεσμός που αναπτύσσεται κατά τη βρεφική ηλικία είναι το πιό σημαντικό συστατικό για τη δημιουργία του εσωτερικού μοντέλου του παιδιού. Η ψυχολόγος Mary Ainsworth (1978) μίλησε για το ασφαλές και ανασφαλές δέσιμο. Το βρέφος με ασφαλές δέσιμο θεωρεί τη μητέρα ως ένα πρόσωπο διαθέσιμο και ανταποκρινόμενο στις ανάγκες του, μια πηγή ασφάλειας και δύναμης. Τα παιδιά με ασφαλές δέσιμο χαρακτηρίζονται από την ενεργή προσπάθειά τους να βρίσκονται κοντά στην μητέρα τους, να έχουν επαφή μαζί της, και σε περίπτωση αποχωρισμού από την μητέρα το άγχος οφείλεται στην απουσία της μητέρας.
Από την άλλη το βρέφος με ανασφαλές δέσιμο θεωρεί τη μητέρα ως ένα πρόσωπο που παρέχει μεν φροντίδα, αλλά όχι τακτικά ή ως ένα πρόσωπο στο οποίο δεν μπορεί να βασιστεί για φροντίδα. Αυτές οι ατομικές διαφορές αντιπροσωπεύουν διαφορές στην αντίληψη του παιδιού για το αν ο γονιός θα είναι διαθέσιμος και θα ανταποκριθεί όταν θα το χρειαστεί.
