του Μανώλη Σουρή, Ψυχολόγου – Κοινωνικού Συμβούλου -Υπ. Δρ. Παιδοψυχιατρικής – MPH Δημόσιας Υγείας (Κοινωνικής Ιατρικής)
Ο φόβος είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε γεγονότα που φαίνεται να απειλούν την προσωπική ασφάλεια του ατόμου. Στην ουσία είναι μια προσαρμοστική αντίδραση καθώς εξασφαλίζει στο άτομο την ετοιμότητα να αντιμετωπίζει καταστάσεις ανάγκης και να αποφεύγει τους κινδύνους. Χωρίς το συναίσθημα του φόβου, το άτομο θα έμενε ανυπεράσπιστο και απαθές απέναντι σε πραγματικούς κινδύνους με πιθανό αποτέλεσμα την απειλή της σωματικής του –και όχι μόνο- ακεραιότητας.
Στην περίπτωση των παιδιών, οι φόβοι συνδέονται κυρίως με καταστάσεις που προκαλούν το συναίσθημα της ανασφάλειας και της ανησυχίας μπροστά στο άγνωστο, στο απρόβλεπτο και στο ξαφνικό. Πολλοί παιδικοί φόβοι είναι φυσιολογικές συνέπειες της διαδικασίας ανάπτυξης των παιδιών. Οι τυπικές πηγές φόβου για τα παιδιά αυτής της ηλικίας είναι το σκοτάδι, οι ασυνήθιστοι θόρυβοι, οι καταιγίδες, τα μεγαλόσωμα ζώα καθώς και τα άγνωστα πρόσωπα. Οι συνήθεις εκδηλώσεις φόβου σε αυτά τα ερεθίσματα είναι η έντονη ανησυχία και νευρικότητα, το κλάμα, καθώς και η αναζήτηση προστασίας και παρηγοριάς από τους ενήλικες. Οι φόβοι αυτοί δεν πρέπει να αποτελούν αντικείμενο ανησυχίας για τους ενήλικες καθώς υποχωρούν συνήθως με το πέρασμα του χρόνου. Πρόκειται για παροδικά φαινόμενα, τα οποία μπορεί να αναστατώνουν για ορισμένο χρονικό διάστημα το παιδί και τους γονείς του αλλά συνήθως παρέρχονται, εάν αντιμετωπιστούν σωστά χωρίς να παρακωλύουν την ομαλή συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού.
Η αντιμετώπιση των παιδικών φόβων
Προκειμένου να διευκολύνουν την ομαλή υποχώρηση των φυσιολογικών φόβων οι γονείς και οι παιδαγωγοί πρέπει να έχουν υπόψη τους ή να κάνουν τα εξής:
- Να μη μεταδίδουν στο παιδί τους δικούς τους φόβους.
- Να μην πανικοβάλλονται και μεγαλοποιούν τους φόβους του παιδιού δίνοντας υπερβολική προσοχή στην παραμικρή εκδήλωση φόβου
- Να μην ειρωνεύονται τους φόβους του παιδιού, οι οποίοι μπορεί να μοιάζουν παράλογοι ή και αστείοι στα μάτια τους αλλά να είναι πρόθυμοι να ακούσουν το παιδί και να του συμπαρασταθούν με κατανόηση και ψυχραιμία.
- Να μην εξαναγκάζουν βίαια και χωρίς καμιά προετοιμασία το παιδί να πλησιάζει το αντικείμενο του φόβου του.
- Να μην εξαναγκάζουν βίαια και χωρίς καμιά προετοιμασία το παιδί να πλησιάζει το αντικείμενο του φόβου του.
- Να διερευνούν την πιθανή πηγή του φόβου προκειμένου να παράσχουν στο παιδί τις απαραίτητες λογικές εξηγήσεις και έμπρακτες αποδείξεις ως προς την απουσία πραγματικού κινδύνου.
- Να μη φοβίζουν σκόπιμα το παιδί λέγοντάς του ότι «αν δεν είναι καλό παιδί θα το πάρει ο «μπαμπούλας» ή η «αστυνομία». Αν οι ενήλικες προσπαθούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά των παιδιών με τη χρήση του φόβου, δεν θα πρέπει στη συνέχεια να απορούν γιατί τα παιδιά φοβούνται!
- Να χρησιμοποιήσουν εικονογραφημένα παιδικά βιβλία με παιδιά που φοβούνται αλλά τελικά ξεπερνάνε τους φόβους τους, τα οποία κυκλοφορούν στα βιβλιοπωλεία. Το παιδί μπορεί να ταυτιστεί με τον ήρωα του βιβλίου και να ξεπεράσει ευκολότερα το φόβο του.
- Γενικά, έργο των ενηλίκων είναι να ενθαρρύνουν με κάθε τρόπο τα παιδιά ώστε να αναπτύξουν πρωτοβουλίες, αυτοπεποίθηση, θάρρος, αυτάρκεια και αυτονομία. Η υπερπροστατευτική συμπεριφορά των ενηλίκων διευκολύνει την εκδήλωση φόβων από την πλευρά του παιδιού. Θαρραλέος είναι όποιος νοιώθει ότι μπορεί να ασκήσει έλεγχο σε αυτά που του συμβαίνουν και ένα παιδί στο οποίο οι ενήλικες μεταδίδουν μηνύματα ανικανότητας, είναι λογικό να αισθάνεται αδύναμο και να φοβάται ευκολότερα.
Οι παιδικές φοβίες
Η φοβία είναι ένας έκδηλος και επίμονος φόβος, ο οποίος είναι υπερβολικός και παράλογος και εκλύεται από την παρουσία ειδικού αντικειμένου ή ειδικής κατάστασης (π.χ. χρήση ασανσέρ, ζώα, ύψος κλπ). Η έκθεση στο φοβικό ερέθισμα προκαλεί σχεδόν πάντα μια άμεση αντίδραση άγχους, όπως εφίδρωση, ταχυκαρδία, τρόμο, έντονη αναστάτωση και ακολουθείται συνήθως από μια συνεχή προσπάθεια αποφυγής αυτού του ερεθίσματος. Για παράδειγμα, ο τετράχρονος Γιώργος, ο οποίος φαίνεται να έχει φοβία με τα σκυλιά, είναι πιθανό να αρνείται να πάει στο σχολείο ή να παραπονιέται για ζαλάδες και πονοκεφάλους κάθε πρωί, επειδή κατά βάθος φοβάται μήπως συναντήσει πάλι κάποιο σκυλί στο δρόμο για το σχολείο. Επομένως, πολλές φορές η άρνηση του παιδιού να αντιμετωπίσει ορισμένες καταστάσεις, μπορεί να κρύβει την ύπαρξη κάποιας φοβίας.
Οι φοβίες μπορεί να δημιουργηθούν με πολλούς τρόπους. Μια άμεση τραυματική εμπειρία του παιδιού, π.χ. το δάγκωμα ενός σκυλιού, είναι δυνατόν να προκαλέσει φοβίας απέναντι στα σκυλιά. Επιπλέον, πιθανές συνεξαρτήσεις που δημιουργεί το παιδί μεταξύ δύο ερεθισμάτων, μπορεί να οδηγήσουν στην εγκατάσταση μιας φοβίας. Με άλλα λόγια, οι φοβικές αντιδράσεις «μαθαίνονται» από το παιδί καθώς αυτό συνδέει μια δυσάρεστη εμπειρία με μια συγκεκριμένη ουδέτερη κατάσταση. Για παράδειγμα, αν η εκδήλωση σεισμού βρήκε το παιδί μέσα σε ένα ασανσέρ, είναι πιθανόν το παιδί να αναπτύξει κλειστοφοβικές αντιδράσεις.
Είναι δυνατόν λοιπόν ορισμένοι φόβοι να εξελιχθούν σε φοβίες, οι οποίες εκδηλώνονται με έντονο άγχος ακόμα και στην ιδέα του αντικειμένου ή της κατάστασης που φοβάται το παιδί και τα οποία προσπαθεί επίμονα να αποφύγει. Επομένως, οι ενήλικες πρέπει να ανησυχήσουν και να απευθυνθούν το συντομότερο σε κάποιον παιδοψυχολόγο αν υπάρχουν υποψίες ότι οι αντιδράσεις του παιδιού αποτελούν ενδείξεις φοβίας, δηλαδή αν:
- είναι υπερβολικές και επίμονες
- παρουσιάζουν μεγάλη διάρκεια και αντοχή στο χρόνο
- είναι δυσανάλογα έντονες σε σχέση με το ερέθισμα ή την κατάσταση που τις προκάλεσε
- συνοδεύονται από σωματικά ενοχλήματα
- φαίνεται να αποδιοργανώνουν το παιδί
- εμποδίζουν τη συμμετοχή του σε καθημερινές δραστηριότητες
Η έγκαιρη αντιμετώπιση των φοβιών είναι απαραίτητη διότι οι φοβίες, σε αντίθεση με τους φυσιολογικούς φόβους ,μπορεί να έχουν δυσμενείς συνέπειες τόσο στην καθημερινή λειτουργικότητα όσο και στη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Σπάνια υποχωρούν από μόνες τους, αντιθέτως, τις περισσότερες φορές μπορεί να πολλαπλασιάζονται, να γενικεύονται και σε άλλους τομείς και να συνεχίζονται και στην ενήλικη ζωή. Πολλές φορές μπορεί το φοβικό αντικείμενο να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης αλλά τα βασικά συμπτώματα της φοβίας, δηλαδή το αυξημένο και γενικευμένο άγχος, με πιθανές ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, και η προσπάθεια αποφυγής ορισμένων καταστάσεων εξακολουθούν να ταλαιπωρούν το άτομο και να δυσκολεύουν την προσαρμογή του. Οι φοβίες είναι ουσιαστικά αγχώδεις διαταραχές και για την αντιμετώπισή τους απαιτείται εξειδικευμένη θεραπεία. Επομένως, δεν ξεπερνιούνται συνήθως απλώς με τη συμπαράσταση της οικογένειας ή του σχολείου με τους τρόπους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τους παιδικούς φόβους. Οι ειδικοί ωστόσο διαθέτουν πληθώρα μεθόδων και τεχνικών, οι οποίες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές και μπορούν να οδηγήσουν στην πλήρη εξάλειψη των φοβιών στα παιδιά.
