του Μανώλη Σουρή, Ψυχολόγου – Κοινωνικού Συμβούλου -Υπ. Δρ. Παιδοψυχιατρικής – MPH Δημόσιας Υγείας (Κοινωνικής Ιατρικής)
Η γονική αποξένωση γενικά αναγνωρίζεται ως υπαρκτό κοινωνικό πρόβλημα. Όμως, η συζήτηση για το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης (Parental Alienation Syndrome, γνωστό και ως PAS) χαρακτηρίζεται διεθνώς «θερμή» (heated).
Πρόκειται, κατ’ αρχάς, για μια ψυχιατρική έννοια, η οποία αποτελεί μετεξέλιξη άλλων εννοιών των επιστημών ψυχικής υγείας («σύνδρομο της Μήδειας», όσον αφορά τις αποξενωτικές μητέρες κ.τ.λ.), και προτάθηκε από τον Αμερικανό Καθηγητή και Ψυχίατρο Ρίτσαρντ Γκάρντνερ το 1985.
διαβάστε επίσης: Πώς επιδρά ο Κορονοϊός στη ψυχολογία μας;
Το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης λοιπόν, αποδίδεται στην μετάθεση της επιθετικότητας, που συνεπάγεται ένα συγκρουσιακό διαζύγιο, στα παιδιά και σε έναν συνδυασμό του «Συνδρόμου της Στοκχόλμης» (το παιδί αισθάνεται όμηρος της/του μητέρας/πατέρα και υιοθετεί τις συμπεριφορές που του υπαγορεύει, για να μην αντιμετωπίσει την οργή της/του) και του φαινομένου των «Ψευδών Αναμνήσεων» (σύμφωνα με το οποίο η εικόνα του απόντος πατέρα/μητέρας σταδιακά αλλοιώνεται και αντικαθίσταται από μνήμες, που σπάνια αντιστοιχούν στην πραγματικότητα).
Μητέρες ή πατέρες που μισούν τον/την πρώην σύζυγο και χρησιμοποιούν τα παιδιά ως όπλο εναντίον του/της, που προσπαθούν να του/της αποσπάσουν περιουσιακά στοιχεία, που είναι κτητικές/οι και διεκδικούν όλη την αγάπη των παιδιών, που θέλουν να διαγράψουν την προηγούμενη ζωή τους, για να κάνουν μια ανεμπόδιστη νέα αρχή, που εξακολουθούν να τον/την ζηλεύουν, που βρίσκουν νέο/α σύντροφο, ενδεχομένως να υιοθετούν συμπεριφορές, που οδηγούν στο σύνδρομο αυτό. Σε κάθε περίπτωση, όμως, το σύνδρομο αυτό αποτελεί συναισθηματικό βιασμό για το παιδί και οι γονείς, που το υποκινούν πρέπει να παρακολουθήσουν οικογενειακή θεραπεία.
Το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης αναγνωρίζεται από συμπεριφορές, όπως:
Ξαφνικές δικαιολογίες των παιδιών, ώστε να ακυρώσουν τη συνάντηση με τον/την πατέρα/μητέρα,
άρνηση να λάβουν δώρα ή χρήματα από αυτόν/αυτήν,
απροθυμία να δουν πρόσωπα της οικογένειας του πατέρα ή της μητέρας, επισκέψεις της μητέρας ή του πατέρα σε μέρη που συχνάζουν τα παιδιά και απαγόρευση στους υπευθύνους να επιτρέπουν την πρόσβαση του πατέρα ή της μητέρας σε αυτά, απομάκρυνση της μητέρας ή του πατέρα από τον τόπο εργασίας και διαμονής του πατέρα ή της μητέρας κλπ.
Συμπτώματα όπως άγχος, νευρικότητα, κατάθλιψη, αδιαφορία προς τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια, εχθρότητα, απέχθεια, άρνηση για τηλεφωνική ή άλλη επαφή, φόβο να εκδηλώσει τα συναισθήματά του μπροστά στον γονέα από τον οποίο εξαρτάται με δικαστική απόφαση.
Σε κάθε περίπτωση η απώλεια του παιδιού από το γονέα που χάνει την κηδεμονία αποτελεί περίοδο πένθους και συναισθηματικά μπορεί να αντιστοιχεί στο συμβολικό θάνατο του παιδιού. Το να στρέφει ένας γονέας το παιδί εναντίον του άλλου γονέα είναι σαν να το στρέφει κατά του ίδιου του εαυτού.
Τα παιδιά που εκτίθενται σε τέτοιες τοξικές γονεϊκές συμπεριφορές παρουσιάζουν περισσότερα συναισθηματικά προβλήματα σε σχέση με εκείνα του γενικού πληθυσμού.
Τα αποτελέσματα κλινικών ερευνών δείχνουν ότι οι ανήλικοι που βιώνουν εμπειρίες γονεϊκής αποξένωσης υποφέρουν από χαμηλή αυτοεκτίμηση και ψυχοσωματικές διαταραχές. Φαίνεται να εμφανίζουν σημαντικές δυσκολίες στην έκφραση του συναισθήματος, αλλά και πολλές ιδιαιτερότητες στον τρόπο πρόσληψης και ανάλυσης των πληροφοριών. Επίσης παρουσιάζουν προβλήματα στην σύναψη υγιών διαπροσωπικών σχέσεων, καθώς χαρακτηρίζονται από επιθετικότητα, έλλειψη ενσυναίσθησης και ανοχής απέναντι στους άλλους, από τους οποίους όμως έχουν υπέρμετρες προσδοκίες.
Μακροχρόνια υποφέρουν από κατάθλιψη καθώς δεν είχαν την δυνατότητα να θρηνήσουν για την «απώλεια» του αποξενωμένου γονέα, από τα συναισθήματα τύψεων και ενοχών για τη συμπεριφορά τους καθώς και από τα προβλήματα στην ανάπτυξη της αίσθησης της ταυτότητας. Συνειδητοποιώντας την αλήθεια και την άδικη στάση τους, συχνά στρέφονται κατά του άλλου γονέα τον οποίο και κατηγορούν ως υπεύθυνο της απώλειας.
Σε πανελλήνια έρευνα (2006) διαπιστώθηκε ότι το ‘σύνδρομο’ αυτό έχει κάνει αισθητή την παρουσία του και στην Ελλάδα, δεδομένου ότι ο νόμος πριμοδοτεί τη μητέρα στην ανάληψη της κηδεμονίας των παιδιών.
Η συχνότητά του μάλιστα αυξάνεται, όσο τα δικαστήρια λαμβάνουν ολοένα και περισσότερο υπόψη τη γνώμη των παιδιών κατά την εκδίκαση της επιμέλειας. Δεν λείπουν ωστόσο και οι περιπτώσεις που ο πατέρας αποξενώνει τα παιδιά από τη μητέρα ή που ο νόμος πριμοδοτεί τον πατέρα για την ανάληψη της κηδεμονίας των παιδιών.
Πολλά από τα παιδιά των χωρισμένων γονιών θεωρούν ότι η απόφαση να αποπέμψουν συναισθηματικά τον πατέρα ή την μητέρα είναι απόρροια της δικής τους αυτόνομης βούλησης, ανεπηρέαστης από την επίδραση της/του μητέρας/πατέρα. Μάλιστα μερικές/οι μητέρες/πατέρες διατρανώνουν σθεναρά ότι οι ίδιες/οι προτρέπουν τα παιδιά τους να διατηρήσουν επικοινωνία με τον πατέρα/μητέρα. Κι όμως, οι πράξεις τους επιβεβαιώνουν το αντίθετο, με αποτέλεσμα να δίνουν σχιζοειδή μηνύματα στα υπό την κηδεμονία τέκνα τους.
Το παιδί που διατείνεται ότι έχει εν πλήρει συνειδήσει αρνηθεί τον πατέρα/μητέρα, συνήθως αγνοεί την ασυνείδητη του επιθυμία να απαλλάξει τη μητέρα/πατέρα από κάθε ευθύνη, να την/τον προφυλάξει από την αρνητική κοινωνική κριτική και ενδεχομένως, μέσω μιας περίεργης υπερ-αναπλήρωσης, να μετουσιώσει σε προστατευτικότητα την οργή που αισθάνεται γι’ αυτήν/ον, εξαιτίας της απόφασής της να χωρίσει τον/την πατέρα/μητέρα του.
Προσεγγίζοντας την γονική αποξένωση από την άποψη της δικαστηριακής πραγματικότητας στην Ελλάδα, αναφερόμαστε σε μια οικογενειακή δίκη τυποποιημένη στα βασικά της στοιχεία . Είναι μια δίκη η οποία «διοχετεύεται», κυριολεκτικά, στην οδό της αντιδικίας των γονέων για το παιδί τους. Η ελληνική έννομη τάξη δεν αναγνωρίζει την κοινή επιμέλεια, παρά μόνο εάν συμφωνήσουν σ’ αυτήν οι γονείς. Οι Έλληνες γονείς σπάνια συμφωνούν. Η ίδια η δίκη για την «επιμέλεια του προσώπου» των παιδιών χωρισμένων γονέων, εφόσον έχει αντικείμενο την επιμέλεια του προσώπου του παιδιού, είναι κατά μεγάλο ποσοστό προαποφασισμένη, αφού η επιμέλεια των παιδιών δίδεται στη μητέρα.
Τα πέντε διαπραγματευτικά μοντέλα μεταξύ των γονέων για το παιδί
Το παιδί, επί παραδείγματι, σε κάθε στιγμή, τόσο διαρκούσης της συμβιώσεως των γονιών του, και μετά από αυτήν (και πριν, ακόμα, τη συμβίωση, ή και πριν τη γέννησή του), είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ των γονιών.
Η διαπραγμάτευση αυτή μπορεί να εμπίπτει σε ένα από τα πέντε μοντέλα (στυλ, στρατηγικές):
1) Συμμαχικό. Οι γονείς συμμαχούν για τα ζητήματα του παιδιού, τα προβλήματα της ανατροφής του είναι κοινά, και όχι προβλήματα του ενός απέναντι στον άλλον, υπάρχει «περισσότερο παιδί» και για τους δύο, και ο καθένας παίρνει το μερίδιό του από το παιδί, «λογικά και δίκαια».
2) Ανταγωνιστικό. Οι γονείς ανταγωνίζονται για το παιδί. Όποιος έχει ένα μέρος του παιδιού, το στερεί από τον άλλο. Εάν το παιδί προτιμά τον ένα γονιό, τότε δεν προτιμά τον άλλο. Εάν το παιδί περνά την ώρα με τον ένα γονιό, δεν την περνά με τον άλλο. Εάν για το γυμναστήριο ή το σχολείο του παιδιού αποφασίζει ο ένας γονιός, δεν αποφασίζει ο άλλος. Το πιο «κλασικό» και συνηθισμένο στυλ.
3) Συμβιβαστικό. Η διαφορά για το παιδί «μοιράζεται». Τόσο ο ένας, τόσο ο άλλος. Κανένας δεν έχει αυτό που θέλει, αλλά τουλάχιστον ο καθένας έχει «κάτι», και το σύστημα «κάπως» λειτουργεί.
4)Παραχωρητικό. Ο ένας γονέας παραχωρεί το παιδί στον άλλον, έναντι κάποιου «ανταλλάγματος». Θεωρεί ότι άλλοι στόχοι είναι πιο σπουδαίοι γι’ αυτόν. Η σχέση με τον/την σύζυγο, κάποια εξωσυζυγική σχέση, επάγγελμα, καριέρα. Παραχωρεί, δηλαδή «δίνει» το παιδί στον άλλον, και αυτός, σε αντάλλαγμα, διεκδικεί τους δικούς του στόχους, που τον ενδιαφέρουν περισσότερο.
5) Αποφυγής. Ο γονιός δεν ενδιαφέρεται για το παιδί, ούτε για κάτι άλλο που θα μπορούσε να πάρει από τον άλλον. Έτσι, δεν υπεισέρχεται καν σε διαπραγμάτευση με τον άλλο γονιό για το παιδί. Αφήνει το παιδί στην τύχη του. Το ίδιο, βεβαίως, θα μπορεί να κάνει και ο άλλος γονιός. Το παιδί μένει έρμαιο, και στη διάθεση οποιουδήποτε από τους συγγενείς θα ήθελαν να ασχοληθούν με αυτό, ή και οποιουδήποτε τρίτου (υποκατάστατου γονιού κ.τ.λ.).
Οι δυο γονείς δεν έχουν, κατ’ ανάγκην, την ίδια στρατηγική απέναντι στο παιδί. Μπορούμε, λ.χ., να φανταστούμε, μια μητέρα με ανταγωνιστική στρατηγική, κι έναν πατέρα με στρατηγική συμμαχική, συμβιβαστική, παραχωρητική ή αποφυγής και αντιστρόφως. Συστηματικά, θα είχαμε εικοσιπέντε συνδυασμούς.
Η δυναμική της ανάπτυξης της γονικής αποξένωσης στο παιδί μπορεί να εξηγηθεί με απλό, λιγότερο αποσπασματικό και λιγότερο εμπειρικό τρόπο, στη βάση της αρχής ότι το παιδί διαπραγματεύεται, κι αυτό, με τους γονείς του, για διάφορα ζητήματα, όπως η κάλυψη των αναγκών του, των επιθυμιών του κ.τ.λ. Αντικείμενο της διαπραγμάτευσής του είναι η αγάπη για τον γονιό, ο χρόνος με τον γονιό, η συμμόρφωση στις εντολές του γονιού, ό,τι έχει να διαπραγματευτεί, τέλος πάντων, ένα παιδί με τον γονιό του. Το παιδί έχει, κι αυτό, το διαπραγματευτικό του μοντέλο (στυλ, στρατηγική), η οποία θα αντιμετωπιστεί ως τρίτη, ανεξάρτητη από αυτή των γονέων του. Υπενθυμίζουμε ότι, στον πίνακα συνδυασμών των πέντε διαπραγματευτικών μοντέλων, στους οποίους, όταν είχαμε δύο γονείς είχαμε (5 εις το τετράγωνον = ) 25 συνδυασμούς. Με δύο γονείς και ένα παιδί, έχουμε (5 εις την τρίτην =) 125 συνδυασμούς.
Για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της γονικής αποξένωσης, θα πρέπει να αρθούν οι αιτίες της. Πρώτη και κύρια αιτία, είναι η ανισότητα με την οποία αντιμετωπίζει η έννομη τάξη (νοούμενη ως δικαστηριακή εφαρμογή της υφιστάμενης νομοθεσίας) τον πατέρα απέναντι στη μητέρα, ως φορέα γονικής εξουσίας. Αυτό σημαίνει ότι, στην πράξη, ο πατέρας θα εισέρχεται στη διεκδίκηση της «επιμέλειας του προσώπου» του παιδιού με ίσες πιθανότητες να την κερδίσει με την μητέρα. Ακόμα πιο πρακτικά, αυτό θα σημαίνει ότι, οι μισές περίπου αποφάσεις που θα εκδίδονται σχετικά, στατιστικά, όταν και οι δυο γονείς θα διεκδικούν την επιμέλεια, θα αποδίδουν την επιμέλεια στον πατέρα, και οι άλλες μισές στη μητέρα. Γιατί χωρίς αυτή την «πρακτική επιβεβαίωση» μιας «πραγματικής ισότητας», η «ισότητα» των γονέων απέναντι στην επιμέλεια του παιδιού τους, όχι μόνο κατά τη δίκη της επιμέλειας ή μετά από αυτήν, αλλά και πριν από αυτήν, θα παραμένει κενό γράμμα του νόμου.
Η ψυχολογία – εν ανάγκη και η ψυχιατρική – συνεπώς, πέρα από την αναγνώριση, διάγνωση και αξιολόγηση των επιπτώσεων της γονικής αποξένωσης, θα πρέπει να επεξεργαστεί προτάσεις με τις οποίες θα «σπάσει» το «κλειστό» διαπραγματευτικό πλαίσιο στο τρίγωνο των δυο γονιών με το παιδί, στο οποίο δημιουργείται και αναπτύσσεται η γονική αποξένωση. Εάν ο αποξενώνων γονιός και το παιδί αντιληφθούν ότι δεν είναι μόνοι τους, ότι «τους βλέπουν» σ’ αυτό που κάνουν, ότι αυτό που κάνουν έχει έννοια, όνομα και υπόσταση, κι ότι επηρεάζει άμεσα τη διαμόρφωση του συστήματος εξουσίας στο «τρίγωνο» γονέων τέκνου, τότε το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση της γονικής αποξένωσης θα έχει γίνει. Συνεπώς, απαιτείται ένας εκκοινωνισμός των οικογενειακών σχέσεων, αφού το σημερινό δικαστηριακό σύστημα αντιμετώπισής τους σαφώς τις σπρώχνει στην πιο ειδεχθή μορφή «ιδιωτικοποίησης», της οποίας εγγενές και «αναγκαίο» χαρακτηριστικό, με τη σημερινή δομή της οικογενειακής δίκης, είναι η δημιουργία της γονικής αποξένωσης.
