Τιμή στο 1821: Η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου – Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι και ο ρόλος των Φιλελλήνων

Τον Απρίλιο του 1826 συμπληρώθηκε ένας χρόνος από την έναρξη της τελευταίας πολιορκίας του Μεσολογγίου. Παρά τον ασφυκτικό κλοιό των τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων από ξηρά και θάλασσα, τις αλλεπάλληλες επιθέσεις και τη «βροχή» των 100.000 οβίδων που είχε σωριάσει τα πάντα σε ερείπια, οι επαναστατικές σημαίες κυμάτιζαν ακόμη υπερήφανα στις επάλξεις των τειχών της «ιεράς πόλεως» των Ελλήνων. Ωστόσο, ένας πιο φοβερός και ανελέητος εχθρός – η πείνα – έκαμψε τους θρυλικούς υπερασπιστές της.

Ήδη, από τα μέσα Φεβρουαρίου, η κατάσταση στο Μεσολόγγι είχε αρχίσει να γίνεται τραγική. Δεν αρκούσαν πλέον για να τους ενθαρρύνουν οι ηρωισμοί και οι επιτυχημένες επιθετικές έξοδοι. Δεν είχαν πλέον κανένα μέσο να συντηρηθούν.

Μια επιστολή του Ελβετού φιλέλληνα, Ιωάννη Μάγερ, που εστάλη στον συνταγματάρχη Στάνχοπ εκείνες τις ημέρες της αγωνίας – και μετά την καταστροφή από οβίδα στις 20 Φεβρουαρίου του τυπογραφείου των «Ελληνικών Χρονικών» – αποτελεί το τελευταίο μήνυμα του προπυργίου της ελληνικής αντίστασης.

«Τα βάσανα, τα οποία υπομένομεν, και μια πληγή την οποία έλαβα εις τους ώμους, δεν με εσυγχώρησαν μέχρι τούδε να σας διευθύνω τους τελευταίους μου ασπασμούς. Κατηντήσαμεν εις τοιαύτην ανάγκην ώστε να τρεφώμεθα από τα πλέον ακάθαρτα ζώα και να πάσχωμεν όλα τα φρικτά αποτελέσματα της πείνης και της δίψης. Η νόσος αυξάνει έτι μάλλον τας δεινοπαθείας, υπό των οποίων θλιβόμεθα. Χίλιοι επτακόσιοι τεσσαράκοντα των αδελφών μας ετελεύτησαν και περίπου των εκατό χιλιάδων σφαίραι κανονιών και βόμβαι, ριπτόμεναι από το εχθρικόν στρατόπεδον, κατεδάφισαν τους προμαχώνας μας και κατεκρήμνισαν τας οικίας μας. Το δε ψύχος μάς ενοχλεί υπερβολικώς, καθότι είμεθα διόλου εστερημένοι από ξύλα της φωτιάς. Με όλας τας στερήσεις ταύτας, είναι αξιοθαύμαστον θέαμα ο ένθερμος ζήλος και η αφοσίωσις της φρουράς μας. Πόσοι γενναίοι άνδρες μετ’ ολίγας ημέρας δεν θέλει είσθαι πλέον ειμή σκιαί, κατηγορούσαι ενώπιον του Θεού την αδιαφορίαν του Χριστιανικού κόσμου εις τον αγώνα, όστις είναι ο αγών της θρησκείας! Οι Αλβανοί, όσοι παραίτησαν τας σημαίας του Ρεσίτ πασά, ηνώθησαν μετά του Ιμπραήμ. Εν ονόματι όλων των ενταύθα ηρώων, μεταξύ των οποίων είναι και ο Νότης Μπότσαρης, ο Παπαδιαμαντόπουλος, και εγώ, όστις παρά της Ελληνικής Διοικήσεως εδιωρίσθην αρχηγός ενός στρατιωτικού σώματος, σας αναγγέλω την ενώπιον του Θεού ωρισμένην απόφασίν μας δια να υπερασπισθώμεν και την υστέραν σπιθαμήν της γης του Μεσολογγίου και να συνενταφιασθώμεν υπό τα ερείπια της πόλεως, χωρίς να ακούσωμεν πρότασίν τινα συνθήκης. Η τελευταία μας ώρα ήγγικεν. Η ιστορία θέλει μας δικαιώσει και οι μεταγενέστεροι θέλουν ελεεινολογήσει την συμφοράν μας. Εγώ δε καυχώμαι, διότι εντός ολίγου το αίμα ενός Ελβετού, ενός απογόνου του Γουλιέλμου Τέλλου, μέλει να συμμιχθή με τα αίματα των ηρώων της Ελλάδος…».

Ο κλοιός γύρω από την πόλη είχε γίνει πλέον ασφυκτικός, ενώ οι βομβαρδισμοί ήταν αδιάκοποι και ανηλεείς. Τα τρόφιμα είχαν εκλείψει και οι ασθένειες μάστιζαν τους κατοίκους. Από τις 10 Μαρτίου είχε σταματήσει η διανομή άρτου στη φρουρά. Προκειμένου, λοιπόν, να εξασφαλισθεί το συσσίτιο, σφάζονταν καθημερινά οι γάτες, οι σκύλοι, τα γαϊδούρια, τα μουλάρια και τα άλογα. Στην πόλη δεν υπήρχαν ούτε καν χόρτα, διότι οι αγροί βρίσκονταν έξω από το τείχος. Οι Μεσολογγίτες είχαν πλέον πρόσβαση μόνο στα αλμυρίκια που φύτρωναν γύρω από τη λιμνοθάλασσα.

Η Διευθυντική Επιτροπή όρισε μια τριμελή επιτροπή, υπό τον σωματάρχη Γ. Βάγια και τους υποσωματάρχες Σουλτάνη και Γιαν. Ραζηκότζικα, οι οποίοι περιφέρονταν σε όλες τις κατοικίες αναζητώντας κρυμμένα τρόφιμα. Κατόρθωσε να συγκεντρώσει 1.200 οκάδες αλεύρι, το οποίο και διένειμε χρησιμοποιώντας ένα κύπελλο ως μέτρο. Οι απελπισμένοι Μεσολογγίτες, προκειμένου να εξασφαλίσουν τροφή, κυνηγούσαν μετά μανίας ακόμη και καβούρια από τη λιμνοθάλασσα. Αφού καταναλώθηκαν όλα τα ζώα, οι κάτοικοι προσπάθησαν να κορέσουν την πείνα τους με ποντίκια, ενώ αναφέρθηκαν και περιστατικά νεκροφαγίας. Χαρακτηριστικές είναι οι μαρτυρίες του Μάγερ, του Αρτεμίου Μίχου, Νίκου Μακρή, Νίκου Κασομούλη και άλλων αυτοπτών μαρτύρων της πολιορκίας του Μεσολογγίου κατά τις τελευταίες ημέρες πριν από την έξοδο.

«Από τις 10 Μαρτίου 1826 σταμάτησε η διανομή ψωμιού στη φρουρά. Για να εξασφαλιστεί το συσσίτιο σφάζονταν καθημερινά οι γάτες, οι σκύλοι, τα γαϊδούρια, τα μουλάρια. Και τα άλογα. Στις 15 Μαρτίου δεν είχανε μείνει στο Μεσολόγγι ούτε βάτραχοι. Το ίδιο και τα ποντίκια, μαγειρευτήκανε και αυτά με λάδι και ξύδι. Μερικές μανάδες βγάζανε από τους υγιείς νεκρούς το συκώτι τους, το καθαρίζανε, το πλένανε καλά, το πασαλείβανε με ξύδι και αλάτι, το μαγειρεύανε και το δίνανε κατόπιν τροφή στα παιδιά τους! Ο αξιωματικός Γούλας Ρετινιώτης ανακάλυψε σε κρυψώνα ενός σπιτιού τον μηρό ενός παιδιού και άλλα μέλη του. Η οικοδέσποινα τού είπε ότι το παιδί της είχε πεθάνει από την πείνα και οι ισχνές σάρκες του χρησίμευαν για να τραφούν οι υπόλοιποι της οικογενείας…».

Κάτω από αυτές τις φρικτές συνθήκες και μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια του Ανδρέα Μιαούλη να ανεφοδιάσει την πόλη δια θαλάσσης (30 Μαρτίου 1826), οι αρχηγοί των πολιορκημένων αποφάσισαν να επιχειρήσουν έξοδο.

Στις 10 Απριλίου 1826, δύο ώρες μετά το σούρουπο, οι πολιορκημένοι έκαναν ηρωική έξοδο από τα τείχη της πόλης.

Το εγχείρημα διακρινόταν από υψηλότατο βαθμό επικινδυνότητας, λόγω του μεγάλου πλήθους των αμάχων που θα βάδιζαν δύσκολα και τους οποίους όφειλαν να προστατεύσουν οι ένοπλοι. Ωστόσο, ήταν προτιμότερο από τον αργό θάνατο εξαιτίας της ασιτίας.

Η Επανάσταση μετά την πτώση τού Μεσολογγίου είχε σχεδόν κατασταλεί. Η φλόγα της όμως παρέμεινε άσβεστη, καθώς η ήττα μετατράπηκε σε νίκη. Ο Κολοκοτρώνης περιγράφει τη στιγμή που η πτώση τού Μεσολογγίου έγινε γνωστή στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση: «Μας ήλθε είδησις ότι το Μισολόγγι εχάθη. Έτσι, εβάλαμεν τα μαύρα όλοι. Μισή ώρα εστάθη σιωπή που δεν έκρινε κανένας, αλλ’ εμέτραε καθένας με τον νουν του τον αφανισμό μας. Βλέποντας εγώ την σιωπήν, εσηκώθηκα εις το πόδι, και τους ωμίλησα λόγια για να εμψυχωθούν. Τους είπα ότι το Μισολόγγι εχάθη ενδόξως, και θα μείνει αιώνας των αιώνων η ανδρεία…».

Είναι γεγονός ότι ένα νέο κύμα φιλελληνισμού αναδύθηκε μετά την αμαύρωση τού Αγώνα εξαιτίας τού εμφύλιου σπαραγμού. Αυτό με τη σειρά του επηρέασε εμμέσως την ευρωπαϊκή διπλωματία για τα εθνικά δίκαια των Ελλήνων. Όσοι γλύτωσαν από τη μεγάλη σφαγή τού Μεσολογγίου δεν σταμάτησαν τον αγώνα κατά των Τούρκων. Και πολλοί από αυτούς συνέχισαν να προσφέρουν στην πατρίδα τους και μετά την απελευθέρωση.

Τα ονόματα 8 εξ αυτών αναφέρονται ως μέλη τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Αυτοί είναι:

Γ. Βαλτινός

Γεώργιος Βαλτινός. Γεννήθηκε στο Χαλκιόπουλο τού Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας. Από μικρός βρέθηκε στην αυλή τού Αλή Πασά στα Γιάννενα. Έγινε αρματολός και ήταν από τους πρωτεργάτες τής Επανάστασης στο Μεσολόγγι. Ήταν φίλος τού Καραϊσκάκη, πολέμησε στη μάχη τού Πέτα, στο Μακρυνόρος κ.α. και έλαβε μέρος στην έξοδο τού Μεσολογγίου. Εκπροσώπησε την πατρίδα του σε πολλές Εθνοσυνελεύσεις. Επί Καποδίστρια έγινε Σύμβουλος Επικρατείας. Μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έγινε το 1836. Πέθανε στο κτήμα του στη Λυσιμαχ(ε)ία το 1887.

Κ. Βλαχόπουλος

Κωνσταντίνος Βλαχόπουλος. Γόνος οικογενείας αρματολών, γεννήθηκε στη Νικόπολη τής Πρέβεζας το 1789. Κατέφυγε στην Κέρκυρα και κατετάγη στα ελληνικά τάγματα τού αγγλικού στρατού. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία. Το 1821 έλαβε μέρος στη μάχη τού Βραχωρίου και πολέμησε υπό τις διαταγές τού Μάρκου Μπότσαρη. Έλαβε μέρος στη β΄ πολιορκία τού Μεσολογγίου και αγωνίστηκε στην Αττική μαζί με τον Καραϊσκάκη. Το 1827 εντάχθηκε στον στρατό τού Ριχάρδου Τσωρτς. Το 1833 έγινε ο πρώτος Έλληνας αρχηγός τής Βασιλικής Χωροφυλακής. Μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έγινε το 1842 και στο βιβλίο των μελών της αναφέρεται ως υποστράτηγος. Πέθανε το 1868.

Μήτρος Δεληγιώργης, από τα βιβλίο του Νικ. Αθ. Κολόμβα

Δημήτριος (Μήτρος) Δεληγιώργης. Γεννήθηκε το 1785. Πριν από την Επανάσταση ήταν γραμματέας τού Αλή Πασά. Όταν ξέσπασε ο Αγώνας με χρήματά του συγκρότησε δικό του στρατιωτικό σώμα. Κατά την πολιορκία τού Μεσολογγίου ανέλαβε διοικητής μοίρας πυροβολικού και διορίστηκε φρούραρχος. Συμμετείχε στην Έξοδο κατά την οποία διεσώθη και μετέβη στο Ναύπλιο. Ο βασιλιάς Όθων τον εκτιμούσε ιδιαιτέρως. Το 1833 ήταν από τα πρώτα στελέχη τής Ελληνικής Χωροφυλακής. Μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έγινε το 1836. Το 1847 εξελέγη βουλευτής Μεσολογγίου, όμως δεν έγινε υπουργός γιατί εν τω μεταξύ ο γιος του Επαμεινώνδας Δεληγιώργης είχε πάρει καθαρά θέση κατά τού Όθωνα.

Ανδρέας Ζαΐμης Έργο αγνώστου. Εκτίθεται στο Ιστορικό Εθνολογικό Μουσείο. Wikipedia

Ανδρέας Ζαΐμης. Γεννήθηκε στην Κερπινή Καλαβρύτων το 1791. Ήταν γιος τού προεστού των Καλαβρύτων Ασημάκη Ζαΐμη, που πρώτος σήκωσε τα λάβαρο τής Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, εγκατέλειψε τις σπουδές του στην Ιταλία και πήρε μέρος στην Επανάσταση μαχόμενος στην πολιορκία τής Πάτρας και στο Μεσολόγγι. Ήταν πληρεξούσιος στη Συνέλευση τής Επιδαύρου το 1822. Ο Καποδίστριας τον διόρισε μέλος τού «Πανελληνίου» και το 1837 έγινε Σύμβουλος της Επικρατείας μέχρι το 1840 οπότε και πέθανε. Μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έγινε το 1836 και στο Αρχείο της αναφέρεται ως αντιπρόεδρος τού Συμβουλίου Επικρατείας.

Αναστασιος Μανάκης Μιχάλογλου Από το Griechischer Friechischer Freiheitkamper 19 jahrbundert, 1864, Vol 4 του Μαρίνου Βρετού.

Αναστάσιος Μανάκης-Μιχάλογλου. Γεννήθηκε το 1790. Καταγόταν από το Ανήλιο Μετσόβου. Εργαζόταν ως ζωέμπορος στην Κωνσταντινούπολη. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία το 1818. Μαζί με τον Γεωργάκη Ολύμπιο έσωσαν τους εναπομείναντες Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι. Για να αποφύγει τη σύλληψη κατέφυγε μεταμφιεσμένος στην Αυστρία, όπου φυλακίστηκε αλλά κατόρθωσε να δραπετεύσει και να κατέβει στην Πελοπόννησο το 1825. Πολέμησε στο Μεσολόγγι. Στη συνέχεια πήγε στο Βελιγράδι και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1826, οπότε συνεργάστηκε με τον Κωλέττη. Μετά την απελευθέρωση ίδρυσε βιβλιοθήκες στην Αθήνα και την επαρχία και εφοδίασε με οπλισμό την αστυνομία. Έγινε μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1842. Το 1844 διορίστηκε πρόξενος τής Ελλάδας στο Βελιγράδι. Πέθανε το 1864.

Ο Κώστας Μπότσαρης

Κώστας Μπότσαρης. Γιος τού Κίτσου και αδελφός τού Μάρκου, γεννήθηκε στο Σούλι το 1792. Μετά τη δολοφονία τού πατέρα του τον πήρε στα Ιωάννινα ο Αλή Πασάς, μετά τον θάνατο τού οποίου κατόρθωσε να διαφύγει και να ενωθεί με τον αδελφό τού Μάρκο. Πήρε μέρος στη μάχη στο Καρπενήσι. Πολιτικά επηρεαζόταν από τον Μαυροκορδάτο. Πολέμησε στο Κρεμμύδι κατά των Αιγυπτίων τού Ιμπραήμ και με τον Καραϊσκάκη στην ανατολική Στερεά Ελλάδα. Διορίστηκε αρχηγός των σωμάτων που στρατοπέδευαν έξω από το Μεσολόγγι. Μετά την Έξοδο, μαζί με τη φρουρά τής πόλης, κατέφυγε στην Άμφισσα και μετά στο Ναύπλιο. Με τον Καραϊσκάκη πολέμησε στις μάχες τού Διστόμου και τής Αράχοβας. Επί Καποδίστρια πολέμησε για την απελευθέρωση τής δυτικής Στερεάς Ελλάδος υπό τον Τσωρτς. Μετά τη δολοφονία τού Κυβερνήτη έγινε οπαδός τού Κωλέττη και συμμετείχε στην τριμελή επιτροπή υποδοχής τού Όθωνα. Έγινε μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1850. Πέθανε το 1853.

Τα Απομνημονεύματα τού γιατρού Πέτρου Στεφανίτση

Πέτρος Στεφανίτσης. Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1791. Διδάχθηκε την φαρμακοποιία ακούμενος κοντά στους αδελφούς Τρύφου και παρακολούθησε μαθήματα ιατρικής στο Collegio Medico στον Ιατρικό Σύλλογο Κερκύρας. Από το 1810 άρχισε να ασκεί κλινική ιατρική ως υπίατρος τού τακτικού σώματος στην Κεφαλονιά. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση πήρε μέρος στη μάχη τού Πέτα το 1822, όπου οργάνωσε πρόχειρο νοσοκομείο για τους τραυματίες. Ύστερα κατέβηκε στο Μεσολόγγι παραμένοντας σε όλες τις πολιορκίες μέχρι την Έξοδο στις 10 Απριλίου 1826. Στο Μεσολόγγι «εφάνη ουκ ολίγον χρήσιμος διά την εμπειρίαν τής τέχνης του, επισκεπτόμενος ακουράστως τους ασθενείς στρατιώτας, χωρίς ποτέ να αποβλέψη εις πληρωμήν, δαπανών μάλιστα και εξ ιδίων εις ιατρικά», κατά τα αρχεία τού Αγώνος. «Συμμετασχών τής εξόδου εσώθη μετά τού θετού υιού αυτού Νικολάου». Πήρε μέρος ως εκπρόσωπος τής Λευκάδας στη συγκρότηση τού επτανησιακού Στρατιωτικού Σώματος. Μέχρι τον Ιούλιο τού 1827 προσέφερε αμισθί τις υπηρεσίες του ως γιατρός στο νοσοκομείο τού Ναυπλίου. Το 1835 ο Στεφανίτσης βρίσκεται στην Αθήνα, όπου με πολλές δυσκολίες αποκτά άδεια άσκησης τού ιατρικού επαγγέλματος. Έγινε μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1837. Ήταν επίσης μέλος και τής Αρχαιολογικής Εταιρείας, αποδεικνύοντας το ενδιαφέρον του για την πρόοδο τής παιδείας και τού πολιτισμού. Πέθανε στην Αθήνα στις 6 Μαρτίου 1863.

Με πληροφορίες από τον ιστορικό Νίκο Γιαννόπουλο και την φιλόλογο και ιστορικό  Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ